همانگونه که می دانید، یکی از اساسی ترین و مهم ترین ارکان نظام آموزشی یک کشور را معلمان شکل می دهند. بالندگی، شکوفایی، رشد و پیشرفت دانش آموزان هنگامی خود را به منصه ظهور می گذارد که نظام آموزشی دارای معلمان آگاه، متعهد و آشنا با فنون تربیتی باشد. امروزه در کشورهای پیشرفته جهان زبده ترین و با استعدادترین انسان ها مسؤولیت خطیر آموزش و پرورش را به عهده دارند و در نظام آموزشی مشغول به خدمت هستند. چراکه در سایه نظام آموزشی کارآمد است که انسانهای متخصص و متعهد تربیت می شوند. و این در حالی است که در کشور ما قضیه کاملأ برعکس است. زمانی نظام آموزشی کشور ما در راه تربیت فرزندان این مرز و بوم موفق خواهد بود که اساسی ترین رکن آن (معلمان) از انسانهای دلسوز، آگاه و متخصص تشکیل شوند.
علاوه بر این به رسالت شغل خود و عشق ورزیدن به شاگردان خود و برخورداری از شخصیت برجسته باید دارای آگاهی و شناخت از اصول و روشهای تعلیم و تربیت باشد. امروزه کار معلمی همچون مشاغل دیگر به تخصص های بسیار زیادی نیاز دارد. معلم امروز بدون آگاهی از روان شناسی، فلسفه و اصول یادگیری، روشها و فنون تدریس، هرگز قادر نخواهد بود وظیفه خطیر خود را به نحو شایسته انجام دهد. امروزه معلم نمی تواند صرفأ به اتکای داشتن مدرک خود وارد کلاس شود، زیرا شناخت شاگردان و آگاهی از فرایند تدریس، نخستین نیازی است که هر معلم کارآمد باید احساس کند.
معلم باید در فعالیت های آموزشی با توجه به پیشرفت علوم و فنون به این باور برسد که وظیفه او در فرآیند آموزش، تنها انتقال واقعیت های علمی نیست. معلم باید موفقیت مطلوب یادگیری را فراهم کند، او باید چگونه اندیشیدن و چگونه آموختن را به شاگردان بیاموزد. اگر معلم روش آموختن را به آنان یاد بدهد، آنان خود به خود خواهند آموخت، اگر معلم بتواند هدف های آموزشی را به وضوح مشخص کند و با سازماندهی درست محیط آموزشی، زمینه تجارب و فعالیت های آموزشی را فراهم سازد، یادگیری خود به خود صورت خواهد پذیرفت. آری معلم واقعی آن است که اندیشیدن را به دانش آموز یاد دهد نه اندیشه ها. ما در این فصل به اصول تدریس، ویژگی های معلم کارآمد، صلاحیت های شناختی حرفه معلمی، صلاحیت های مهارتی، عوامل مؤثر در فرایند یادگیری و الگوی عمومی تدریس اشاره خواهیم کرد. بدیهی است زمانی مطالب ذکر شده موثر واقع می شود که در محیط آموزشی به کار گرفته شود. در غیر اینصورت، صرف آگاهی از این اصول نمی تواند تأثیر چندانی در روند آموزش و پرورش داشته باشد.
در این قسمت از بحث به بررسی ویژگی های معلم های موفق می پردازیم.
ویژگی های معلم کارآمد
(1) توجه به تفاوت های فردی دانش آ موزان
(2) رابطه عاطفی خوب با فراگیران
(3) تقویت تفکر خلاق وحل مسألۀ دانش آموزان
(4) تأکید به همکاری به جای رقابت
(5) افزایش انگیزش در فراگیران
معلم می تواند با به کارگیری موارد زیر انگیزش را در دانش آموزان افزایش دهند:
1. مشخص کردن انتظارات خود از دانش آموزان به صورت دقیق و شفاف
2. صراحت بازخورد: بازخورد باید مستقیمأ به عملکرد دانش آموز مربوط باشد و تا حد امکان بعد از عملکرد دانش آموز روی دهد. به عنوان مثال تمجید از یک کار خوب باید مشخص کند که دانش آموز چه چیزی را خوب انجام داده است.
3. فوریت در بازخورد: بازخورد باید سریع و بلافاصله بعد از رفتار رخ دهد.
4. پاداش دادن به تلاش و پیشرفت: تشویق دانش آموزان باید متناسب با تلاش آنها باشد و بر توانایی آنان مبتنی نباشد.
5. حمایت از تبادل اندیشه در محیطی امن: محیط امن از جهت یادگیری محیطی است که در آن اشتباه جایز شمرده، در چنین فضایی تمام دانش آموزان به اشکال مختلفی در فعالیت های کلاس شرکت دارند و کمتر دانش آموزی احساس خجالت و ترس می کند.
6. فراهم کردن قابلیت پیش بینی برای دانش آموزان: کلاس درس باید شرایطی که دانش آموزان بتوانند نتایج فعالیت های خودشان را تا حدی پیش بینی کنند هر قدر شرایط غیر قابل پیش بینی باشد از میزان انگیزش دانش آموزان کاسته می شود.
7. ایجاد خودپنداره مثبت: معلمان کارآمد رابطه خوبی با دانش آموزان خو برقرار می سازند. آنها با آزادی و آسانی با اعضای کلاس بر می کنند و دانش آموزان آنان را صمیمی و قابل اعتماد می یابند. معلمان کارآمد رشد خود پنداره را در دانش آموزان خود درک می کنند و فعالیت های کلاس را به نحوی سازمان می دهند که موجب شکل گیری خود پنداره مثبت در دانش آموزان می شود. آنان رشد خود پنداره مثبت را یکی ار اهداف اساسی تدریس می دانند.
8. کلاس سازمان یافته: معلمان کارآمد دارای کلاسی مطلوب، سازمان یافته و پربارند و برای فراهم آوردن شرایطی که منجر به رفتار هماهنگ و پربار شود موفق هستند. آنها در احتراز از رفتارهای مشکل زا موفق هستند. معلمان کارآمد نسبت به آنچه در کلاس ایشان اتفاق می افتد بسیار حساس هستند و قادرند مشکلات را رفع کنند. آنها می توانند به طور همزمان فعالیت های متعددی را برای دانش آموزان خود ترتیب دهند و به این صورت مانع بروز مشکلات انضباطی شوند.
9. مشخص کردن اهداف درس: تا فرد نداند مقصدش کجاست، هرگز نمی تواند به گزینش بهترین راه رسیدن به آن بپردازد. بنابراین در اولین گام برای تدریس موفق باید هدف از تدریس معلوم شود. اگر هدف های مورد نظر به درستی تحلیل و به روشنی تصریح نشده باشد، امکان حرکت و فعالیت صحیح و در نهایت تحقق هدف های آموزشی غیر ممکن خواهد بود. اگر در فعالیت های آموزشی هدف ها به صورتی روشن و مرتب در ذهن معلم و شاگرد جا نیفتاده باشد، فعالیت های آموزشی گمراه کننده و عاری از آگاه کنندگی است. اگر معلمان در فرآیند آموزش ندانند که شاگردانشان به چه اهدافی باید دست یابند، در غبار ابهامی که خود فراهم کرده اند، کار خواهند کرد. همچنین اگر هدفهای فعالیت های آموزشی به وضوح بیان نشده باشد، شاگردان نمی توانند به کوششهای خود برای دست یافتن به آن هدف ها، سازمان وجهت دهند. بنابراین در تدریس کارآمد تعیین اهداف آموزشی از نقش بسزایی برخوردار است.
10. مباحث مورد نیاز را منتقل می کنند: معلمان خوب قادرند تجربه های آموزشی جذابی را برای دانش آموزان خود ترتیب دهند. آنها روش تدریس خود را براساس نیازهای دانش آموزان و استعدادهای آنان ترتیب می دهند. معلمان کارآمد نیازهای خاص هر دانش آموز را، اعم از ناتوان و با استعداد، محاسبه می کنند و آن را در روش تدریس خود تأثیر می دهند.
11. همواره در حال یادگیری هستند: معلمان کارآمد تحولات مربوط به رشته خود را تعقیب می کنند و دائمأ مهارت های قبلی خود را افزایش می دهند و همیشه در حال یادگیری هستند. متأسفانه برخی از معلمان با شروع کار تدریس یادگیری را کنار می گذارند. جهان در حال تغییر از کنار آنها می گذرد و به سرعت ایشان را در وضعیتی قرار می دهد که دیگر آمادگی تدریس کارآمد را ندارند. بنابراین یادگیری همراه با تدریس یکی از لوازم شغل معلمی است.
12. تأکید بر فرایند یادگیری به جای یادگیری: الگوهای یادگیری انسان متعدد است که مهم ترین آنها یادگیری از طریق مشاهده، شرطی سازی، شناخت و مجاورت است. انسان گرچه در فرایند یادگیری از همه الگوها استفاده می کند، اما کشف، بصیرت و یادگیری از طریق شناخت محور یادگیری او را تشکیل می دهد. انسان از طریق اندیشه و تفکر روابط بین پدیده ها را کشف می کند، بنابراین وظیفه اصلی مهم ایجاد شرایط مطلوب برای پرورش تفکر و یا به تعبیر دیگر ایجاد فرایند یادگیری است. متأسفانه معلمان در این زمان به آنچه که بیش از همه توجه دارند تعداد قبولی است. در نظام آموزشی ما معلمی مورد تشویق قرار می گیرد که تعداد قبول شده های آن بیشتر باشد. بدیهی است چنین رویکردی فعالیت های آموزشی کورکورانه را در پی خواهد داشت و از نوآوری و خلاقیت معلم خبری نیست. نظام آموزشی ما همچون سوداگران اقتصادی به محصول نگاه می کند و به فرآیند یادگیری چندان توجهی ندارد. حال آنکه آنچه برای یک معلم موفق و کارآمد مهم است تعداد قبولی نیست، بلکه شرایط و موقعیت آموزشی که معلم و شاگردان در آن فعالیت می کنند حائز اهمیت است. معلم کارآمد فضای فیزیکی، عاطفی و علمی کلاس خود را به گونه ای شکل می دهد تا دانش آموزان بتوانند با آزادی کامل تمام مراحل فرآیند یادگیری را طی کنند و شرایط پویایی، حرکت و فعالیت آنان را فراهم می کند.

در مورد ویژگیهای آموزش، مهمترین نکته، در نظر گرفتن ویژگیها، استعدادها، تواناییها و امکانات یادگیرنده است. داشتن اگاهی در این زمینه ها، بطور واضح راه را برای تدرسی کارامد در هر سن و شرایطی مهیا می نماید، از جمله دورۀ نوجوانی.

نويسنده: عباس‌علي هراتيان