سؤال
دانش آموز, با برخوردارى از روحيه تواضع و كنار گذاشتنِ غرور, آنچه را نمى داند بايد بپرسد و مشكلات درسى خود را با معلّم در ميان بگذارد. اگر كسى غرور و تكبر داشته باشد, راه فهم و علم را به روى خود مى بندد و (پرسيدن) ـ كه اعتراف ضمنى به ندانستن است ـ براى او دشوار مى شود.
پرسش, (كليد گنجينه دانش) است. اين حكمت, در كلمات پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله)آمده است: (العلمُ خزائن و مفتاحُها السؤال. )1
گاهى هم شرم و خجالت مانع پرسيدن مى شود. امام باقر$ فرمود: (بپرس و از پرسيدن روى بر نگردان و خجالت نكش, چرا كه اين دانش را هر كس تكبّر يا خجالت داشته باشد, نمى آموزد. )2

2 ـ فراغت خاطر
ذهن آشفته و خاطرِ پريشان, مانع تحصيل است. پراكنده كارى و جدّى نگرفتن درس, سبب سستى چرخه آموزش مى شود. آن كه هر روز موضوعى و هر فصل رشته اى بر مى گزيند و امروز و فردا مى كند و در كنار درس به كارهاى جنبى و متفرّقه مى پردازد و فرصت تحصيلى را به كارهاى غير درسى صرف مى كند. عقب خواهد ماند.
پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله)از جمله وصيت هاى حضرت خضر به موساى حكيم را چنين نقل مى كند: (يا موسى! تَفَرّغْ للِعلمِ انْ كنتَ تُريدُه, فانّما العلمُ لمَنْ يَفْرَغُ له;3 اى موسى! اگر علم مى خواهى, خود را براى آن خالص و فارغ بساز, چرا كه دانش از آنِ كسى است كه خود را براى آن فارغ و يكدل كند.) در توصيه هاى امام سجاد$ راجع به حقوق معلّم آمده است كه عقل و ذهن و دل و فهم خود را براى معلّمت خالى و فارغ بساز تا بهتر بتوانى از دانش او بهره بگيرى.4

3 ـ توجّه و گوش دادن
تمركز فكر و جمع بودن حواس در هنگام تحصيل و فراگيرى دانش, عامل مهمّى براى يادگيرى است. در متون دينى از موضوعى به نام (حُسن الإستماع) ياد شده است; يعنى خوب گوش كردن. كسى كه هنگام مطالعه و درس خواندن يا شنيدن درس استاد, حواسش جمع نباشد و خوب گوش ندهد, يادگيرى او هم دچار اختلال و آسيب خواهد شد. از سخنان امام على$ در اين زمينه چنين مى خوانيم: (وقتى نزد دانشمندى نشسته اى, بيش از آن كه حرف بزنى, بر شنيدن حريص و مشتاق باش و همان طور كه خوب حرف زدن را ياد مى گيرى, خوب گوش دادن را هم بياموز.5
علامه طباطبائى در باره شهيد مطهرى مى فرمود: (مرحوم مطهرى يك هوش فوق العاده اى داشت و حرف از او ضايع نمى شد. حرفى كه مى گفتيم, مى گرفت و به مغزش مى رسيد… هر چه مى گفتيم هدر نمى رفت ; مطمئن بودم كه هدر نمى رود. )6

4 ـ يادداشت
اگر علم را ثبت و ضبط و يادداشت نكنيم, فراموش مى شود. به حافظه هم چندان نمى توان تكيه كرد. بسيارى افراد توفيق علمى خود را مديون يادداشت هاى خويشند. حضرت رسول(صلى الله عليه و آله)فرمود: علم را به قيد و بند بكشيد (قيّدوا العلم). پرسيدند: به بند كشيدن علم چگونه است؟ فرمود: (كتابَتُهُ; با نوشتن آن. )7
امام حسن مجتبى$ فرزندان و برادر زادگان خود را گرد آورد و به آنان فرمود: شما كوچك هاى قومى هستيد و اميد است كه بزرگ هاى قوم ديگر شويد, پس دانش بياموزيد. هر كس از شما نتوانست علم را حفظ كند و به خاطر بسپارد, آن را بنويسد و در خانه اش بگذارد.8 امام صادق$ نيز فرمود: (اكتبوا, فًإنّكم لا تحفظون حتّى تكتبوا;9 بنويسيد, شما آموخته هاى خود را حفظ نمى كنيد تا آن كه بنويسيد. )
ييادداشت بردارى از درس ها, آموخته ها و شنيده ها, يكى از رموز موفقيّت در تحصيل است. بسيارى نيازمند دفترها و جزوه هاى هم كلاسى هاى خويشند, چرا كه خود ننوشته اند و از (يادداشت) بهره نگرفته اند.

5 ـ پيگيرى و استمرار
عامل ديگر موفقيّت, جديّت, پيگيرى, سخت كوشى و خسته نشدن است. هر هدفى با تداوم و تلاش, قابل دسترسى است. اگر با كمترين ضعف و ناكامى به وجود آمده آموزش را كنار بگذاريم و دلسرد شويم, ناكامى هاى بيشتر و بزرگ ترى در انتظارمان خواهد بود. البته جاذبه هاى فرعى و دل مشغولى هاى گوناگون و كشش هاى غير درسى وجود دارد, اما دانش آموز موفق كسى است كه بر اين جاذبه ها غلبه كند و از پيمودن راه و كوشش براى نيل به هدف, خسته نشود.
پيگيرى و تداوم, هم هدف را هميشه زنده مى دارد, هم آموخته ها را زنده و با طراوت نگه مى دارد و هم انگيزه آموزشى را تقويت مى كند. امام على$ فرمود: (هر كس دانش را زياد مرور و بررسى كند, آنچه را آموخته فراموش نمى كند و آنچه را هم نمى داند, مى آموزد).10 اين موضوع به نوعه با مسئله (تكرار) هم مرتبط است. خواندن و تكرار كردن آموخته ها, آن را در ذهن و دل مستقر مى سازد و از فراموشى جلوگيرى مى كند.

6 ـ اغتنام فرصت ها
(زمان), سرمايه هر دانش آموز است. فرصت جوانى و نشاط شباب, زودگذر و غير قابل بازگشت است. افسوس خوردن بر فرصت هاى سوخته و از دست رفته هم مشكلى را حل ّ نمى كند. اگر بزرگان دين فرصت را همچون ابر, گذرا دانسته اند, هشدارى براى بهره گيرى از (حال) و (فرصت امروز) و هدر ندادن اين سرمايه است.
بهره گيرى از صبحدم, سحرخيزى و از دست ندادن فرصت هاى پر نشاط آغاز روز, بهره هاى فراوانى دارد. در تقسيم بندى وقت ها, بايد سرشارترين لحظه ها و پر انرژى ترين ساعت ها را براى كارهاى علمى و فكرى گذاشت; نه آن كه در ساعات اوليّه بامداد خوابيد و اين (زمان طلايى) را در خواب و رختخواب سپرى كرد. پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله)فرمود: در كسب دانش, سحر خيز باشيد و اوّل روز در پى آن رويد, چرا كه سرخيزى مايه بركت و كام يابى است.11 در سرمشق هاى خوشنويسى هم به ما آموخته اند: (سحر خيز باش تا كامروا باشى).

7 ـ برنامه ريزى

.....